Вучэбныя праграмы па вучэбным прадмеце «Хімія»

Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Хімія»
для VІІ клаcа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі
з беларускай мовай навучання і выхавання

Уводзіны (4 гадзіны)

     Прадмет хіміі. Рэчывы і іх уласцівасці. Ператварэнні рэчываў. Роля хіміі ў грамадстве і жыцці чалавека. Хімія ў Рэспубліцы Беларусь.
     Чыстыя рэчывы і сумесі. Метады раздзялення сумесей.
     Разліковыя задачы 1. Вылічэнне масавай долі кампанента ў сумесі рэчываў.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць  азначэнні  паняццям:
- рэчыва, сумесь рэчываў; аднародная і неаднародная сумесь, хімічная з’ява;
     ажыццяўляць  наступныя  віды дзейнасці:
     называць:
- спосабы раздзялення сумесей рэчываў;
- тлумачыць:
- адрозненне фізічных з’яў ад хімічных;
     абыходзіцца:
- з неарганічнымі рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем, награвальнымі прыборамі;
праводзіць:
- матэматычныя вылічэнні пры рашэнні разліковых задач; хімічны эксперымент;
     карыстацца:
- вучэбным дапаможнікам; інструкцыяй па правілах бяспечных паводзін у хімічным кабінеце; інструкцыяй пры выкананні хімічнага эксперыменту.

Т э м а 1. Першапачатковыя хімічныя паняцці (11 гадзін)

     Атамы як найдрабнейшыя хімічна непадзельныя часціцы. Хімічныя элементы. Сімвалы хімічных элементаў. Адносная атамная маса.
     Простыя і складаныя рэчывы. Малекулы.
     Хімічныя формулы рэчываў. Першапачатковыя ўяўленні пра валентнасць. Складанне хімічнай формулы па валентнасцях хімічных элементаў. Вызначэнне валентнасці хімічнага элемента па формуле.
     Адносная малекулярная маса. Масавая доля хімічнага элемента ў рэчыве.
     З’явы фізічныя і хімічныя. Прыметы і ўмовы працякання хімічных рэакцый.
     Закон захавання масы рэчыва. Ураўненне хімічнай рэакцыі. Роля хімічных рэакцый у прыродзе і дзейнасці чалавека.
     Разліковыя задачы:
     2. Вылічэнне адноснай малекулярнай масы рэчываў па хімічных формулах.
     3. Вылічэнне масавай долі элемента па формуле рэчыва.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць азначэнні паняццям:
- атам, малекула, хімічны элемент; простае і складанае рэчыва; хімічная формула; валентнасць; хімічная рэакцыя; адносная атамная маса; адносная малекулярная маса; масавая доля;
     у м е ц ь:
     чытаць:
- хімічныя формулы вывучаных рэчываў; ураўненні хімічных рэакцый;
     называць:
- хімічныя элементы па іх сімвалах і простыя рэчывы (вадарод, натрый, калій, магній, кальцый, барый, алюміній, вуглярод, крэмній, азот, фосфар, кісларод, сера, хлор, бром, марганец, жалеза, медзь, серабро, золата, цынк);
- фармулёўку закона захавання масы рэчываў;
- прыметы і ўмовы працякання хімічных рэакцый;
     вызначаць:
- якасны і колькасны састаў злучэння па хімічнай формуле; простыя і складаныя рэчывы; валентнасць хімічных элементаў у бінарных злучэннях па формуле;
     адрозніваць:
- сімвалы хімічных элементаў і хімічныя формулы; простыя і складаныя рэчывы.

Т э м а 2. Кісларод (7 гадзін)

     Кісларод як простае рэчыва. Фізічныя ўласцівасці кіслароду. Кісларод у прыродзе. Паветра як сумесь газаў.
Атрыманне кіслароду ў лабараторыі раскладаннем перманганата калію. Рэакцыі раскладання. Паняцце пра каталізатары. Метады збірання газа. Гісторыя адкрыцця кіслароду.
     Хімічныя ўласцівасці кіслароду: узаемадзеянне з простымі і складанымі рэчывамі: вадародам, вугляродам, серай, меддзю, кальцыем, метанам.
     Рэакцыі злучэння.
     Паняцце пра рэакцыю гарэння. Працэсы гарэння як крыніцы энергіі. Ахова атмасферы ад забруджванняў.
     Аксіды — бінарныя злучэнні элементаў з кіслародам.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць азначэнні паняццям:
- каталізатар; аксіды; рэакцыі злучэння, раскладання;
     умець:
     называць:
- метан; рэакцыі злучэння, раскладання;
- спосабы атрымання кіслароду ў лабараторыі;
     ажыццяўляць наступны  віды дзейнасці:
     запісваць:
- формулы аксідаў па назве рэчыва;
     складаць:
- формулы аксідаў па валентнасці; ураўненні вывучаных хімічных рэакцый;
     характарызаваць:
- фізічныя і хімічныя ўласцівасці вывучаных злучэнняў;
     тлумачыць:
- умовы гарэння і спосабы спынення гарэння.

3. Т э м а 3. Вадарод (7 гадзін)

     Вадарод як простае рэчыва. Фізічныя ўласцівасці вадароду. Гісторыя адкрыцця вадароду.
     Хімічныя ўласцівасці вадароду: узаемадзеянне з простымі і складанымі рэчывамі: кіслародам, хлорам, аксідам  медзі(II).
     Прымяненне вадароду.
     Паняцце пра кіслоты. Формулы і назвы кіслот (серная, саляная, азотная, фосфарная, вугальная). Меры засцярогі пры рабоце з кіслотамі. Паняцце пра індыкатары.
     Вылучэнне вадароду ў рэакцыях кіслот з металамі. Рэакцыі замяшчэння. Рад актыўнасці металаў. Солі — прадукты замяшчэння атамаў вадароду ў кіслотах на метал. Формулы і назвы солей (на прыкладзе сярэдніх солей).
     Атрыманне вадароду ў лабараторыі.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць азначэнні паняццям:
- кіслоты; індыкатар; солі; рэакцыі замяшчэння;
     умець:
     называць:
- кіслоты (серная, саляная, азотная, фосфарная, вугальная) і іх сярэднія солі;
- рэакцыі замяшчэння;
- спосабы атрымання вадароду ў лабараторыі;
     ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці:
     запісваць:
- формулы кіслот (сернай, салянай, азотнай, фосфарнай, вугальнай) і іх солей;
     складаць:
- формулы солей; ураўненні вывучаных хімічных рэакцый;
     характарызаваць:
- фізічныя і хімічныя ўласцівасці вывучаных злучэнняў.

Т э м а 4. Вада (5 гадзін)

     Састаў малекулы вады. Фізічныя ўласцівасці вады. Значэнне вады ў прыродзе і жыцці чалавека. Ахова вадаёмаў ад забруджванняў.
     Узаемадзеянне вады з аксідам кальцыю, з актыўнымі металамі: натрыем і каліем. Паняцце пра асновы. Шчолачы (гідраксіды натрыю, калію, кальцыю). Меры засцярогі пры рабоце са шчолачамі. Уздзеянне шчолачаў на індыкатары.
     Узаемадзеянне кіслот і шчолачаў (рэакцыя нейтралізацыі) як прыклад рэакцыі абмену.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць азначэнні паняццям:
- асновы (шчолачы), рэакцыі абмену (нейтралізацыі);
     умець:
     называць:
- гідраксіды натрыю, калію, кальцыю;
- рэакцыі абмену;
     ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці:
     запісваць:
- формулы шчолачаў (гідраксіды натрыю, калію, кальцыю) па назве рэчыва;
     складаць:
- формулы асноў па валентнасці; ураўненні вывучаных хімічных рэакцый;
     характарызаваць:
- фізічныя і хімічныя ўласцівасці вывучаных злучэнняў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

     Вучні павінны:
     даваць азначэнні паняццям:
- рэчыва, сумесь рэчываў; аднародная і неаднародная сумесь; атам, малекула, хімічны элемент; простае і складанае - рэчыва; хімічная формула; валентнасць; хімічная рэакцыя; каталізатар; індыкатар; адносная атамная маса; - адносная малекулярная маса; масавая доля;
- аксіды, кіслоты, асновы (шчолачы), солі; рэакцыі злучэння, раскладання, замяшчэння, абмену (нейтралізацыі);
     умець:
     чытаць:
- хімічныя формулы вывучаных рэчываў; ураўненні хімічных рэакцый;
     называць:
- спосабы раздзялення сумесей рэчываў; хімічныя элементы па іх сімвалах (вадарод, натрый, калій, магній, кальцый, барый, алюміній, вуглярод, крэмній, азот, фосфар, кісларод, сера, хлор, бром, марганец, жалеза, медзь, серабро, золата, цынк);
- рэчывы па хімічных формулах (простыя рэчывы; аксіды; кіслоты: серная, саляная, азотная, фосфарная, вугальная і іх сярэднія солі; гідраксіды натрыю, калію, кальцыю; метан);
- фармулёўку закону захавання масы рэчыва;
- прыметы і ўмовы працякання хімічных рэакцый;
- тыпы хімічных рэакцый (злучэння, раскладання, замяшчэння, абмену);
- спосабы атрымання кіслароду і вадароду ў лабараторыі;
     вызначаць:
- якасны і колькасны састаў злучэння па хімічнай формуле; простыя і складаныя (аксіды, кіслоты, солі, асновы) рэчывы; валентнасць хімічных элементаў у бінарных злучэннях па формуле;
     адрозніваць:
- сімвалы хімічных элементаў і хімічныя формулы; простыя і складаныя рэчывы;
     ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці:
     запісваць:
- формулы кіслот (сернай, салянай, азотнай, фосфарнай, вугальнай; шчолачаў (гідраксіды натрыю, калію і кальцыю), аксідаў па назве рэчыва;
     складаць:
- формулы аксідаў, асноў і солей па валентнасці; ураўненні вывучаных хімічных рэакцый;
     характарызаваць:
- фізічныя і хімічныя ўласцівасці вывучаных злучэнняў;
     тлумачыць:
- адрозненне фізічных з’яў ад хімічных; умовы гарэння і спосабы спынення гарэння;
     аналізаваць:
- вынікі лабараторных доследаў, практычных работ; вучэбную інфармацыю;
     прымяняць:
- вывучаныя паняцці і законы пры характарыстыцы саставу і ўласцівасцей рэчываў, хімічных рэакцый, спосабаў атрымання рэчываў, рашэнні разліковых задач; правілы бяспечных паводзін пры абыходжанні з рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем і награвальнымі прыборамі;
     абыходзіцца:
- з неарганічнымі рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем, награвальнымі прыборамі;
     праводзіць:
- матэматычныя вылічэнні пры рашэнні разліковых задач; хімічны эксперымент;
     карыстацца:
- вучэбным дапаможнікам; інструкцыяй па правілах бяспечных паводзін у хімічным кабінеце; інструкцыяй пры выкананні хімічнага эксперыменту.

Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Хімія»
для VIII класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання

Тэма 1. Паўтарэнне асноўных пытанняў курса хіміі VII класа.

Колькасныя паняцці ў хіміі (10 гадзін)

     Атам. Хімічны элемент. Простыя і складаныя рэчывы. Адносная атамная і адносная малекулярная маса. Хімічная рэакцыя. Хімічнае ўраўненне. Рэакцыі злучэння, раскладання, замяшчэння і абмену.
     Колькасць (хімічная колькасць) рэчыва. Моль – адзінка колькасці рэчыва. Пастаянная Авагадра. Малярная маса.       Малярны аб’ём газаў.
     Разліковыя задачы
1. Вылічэнне колькасці рэчыва па яго масе і масы рэчыва па яго колькасці.
2. Вылічэнне колькасці газу па яго аб’ёме і аб’ёму газу па яго колькасці.
3. Вылічэнне колькасці, мас, аб’ёмаў (газаў) рэчываў па вядомых колькасці, масах, аб’ёмах (газаў) рэчываў, якія ўступілі ў рэакцыю або ўтварыліся ў выніку рэакцыі.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
- даваць азначэнні паняццям: колькасць рэчыва; моль; пастаянная Авагадра; малярная маса; малярны аб’ём газу (н. у.);
- ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці: праводзіць матэматычныя вылічэнні пры рашэнні разліковых задач.

Тэма 2. Важнейшыя класынеарганічных злучэнняў (20 гадзін)

     Састаў, фізічныя ўласцівасці і класіфікацыя аксідаў: кіслотныя і асноўныя. Хімічныя ўласцівасці аксідаў: узаемадзеянне з вадой, кіслотамі, шчолачамі; узаемадзеянне кіслотных і асноўных аксідаў паміж сабой. Атрыманне і прымяненне аксідаў.
     Састаў, фізічныя ўласцівасці і класіфікацыя кіслот (кіслародзмяшчальныя і бескіслародныя, аднаасноўныя і многаасноўныя). Хімічныя ўласцівасці кіслот: узаемадзеянне з металамі, аксідамі металаў, асновамі і солямі. Атрыманне і прымяненне кіслот.
     Састаў, фізічныя ўласцівасці і класіфікацыя асноў: растваральныя і нерастваральныя. Хімічныя ўласцівасці асноў: узаемадзеянне з кіслотнымі аксідамі, кіслотамі, солямі. Тэрмічнае раскладанне нерастваральных асноў. Атрыманне шчолачаў узаемадзеяннем асноўных аксідаў з вадой. Атрыманне нерастваральных гідраксідаў металаў дзеяннем шчолачаў на растваральныя солі. Прымяненне шчолачаў.
     Састаў, фізічныя ўласцівасці солей; растваральныя і нерастваральныя ў вадзе солі. Хімічныя ўласцівасці солей: узаемадзеянне з металамі, кіслотамі, шчолачамі, іншымі солямі. Атрыманне солей узаемадзеяннем металаў і неметалаў; кіслотных і асноўных аксідаў, кіслотных аксідаў са шчолачамі, асноўных аксідаў з кіслотамі; узаемадзеяннем солей з кіслотамі і шчолачамі; металаў з растворамі солей. Прымяненне солей.
Узаемасувязь паміж асноўнымі класамі неарганічных рэчываў.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць азначэнні паняццям: тыпы хімічных рэакцый (злучэння, раскладання, замяшчэння, абмену); рэакцыя нейтралізацыі; класы неарганічных злучэнняў (аксіды, кіслоты, асновы, солі);
     умець: называць класы неарганічных злучэнняў; тып хімічнай рэакцыі; фізічныя і хімічныя ўласцівасці кіслотных і асноўных аксідаў, кіслот, асноў і солей; спосабы атрымання аксідаў, кіслот, асноў, солей;
     ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці:
- вызначаць прыналежнасць рэчыва да вызначанага класа неарганічных злучэнняў па хімічнай формуле; тып хімічнай рэакцыі па ўраўненні; фізічныя і хімічныя ўласцівасці вывучаных злучэнняў;
- адрозніваць неарганічныя злучэнні розных класаў па формулах; тыпы хімічных рэакцый па ўраўненнях;
- характарызаваць фізічныя і хімічныя ўласцівасці вывучаных злучэнняў; узаемасувязь паміж класамі неарганічных злучэнняў;
- аналізаваць вынікі лабараторных доследаў, практычных работ; вучэбную інфармацыю;
- прымяняць вывучаныя паняцці і законы пры характарыстыцы саставу і ўласцівасцей рэчываў, хімічных рэакцый, спосабаў атрымання рэчываў; правілы бяспечных паводзін пры абыходжанні з рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем і награвальнымі прыборамі;
- абыходзіцца з неарганічнымі рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем, награвальнымі прыборамі;
- праводзіць хімічны эксперымент;
- карыстацца вучэбным дапаможнікам; інструкцыяй па правілах бяспечных паводзін у хімічным кабінеце; інструкцыяй пры выкананні хімічнага эксперымента.

Тэма 3. Будова атама і сістэматызацыя хімічных элементаў (14 гадзін)

     Класіфікацыя хімічных элементаў (металы і неметалы). Паняцце пра амфатэрнасць на прыкладзе гідраксіду алюмінію. Сямейства шчолачных металаў і галагенаў.
     Перыядычны закон і перыядычная сістэма хімічных элементаў Д. І. Мендзялеева. Перыяды. Групы.
     Будова атама: ядро і электронная абалонка. Атамны нумар. Фізічны сэнс атамнага нумара. Масавы лік атама.      Ізатопы. Паняцце пра радыеактыўнасць.
     Стан электрона ў атаме. Паняцце пра электроннае воблака і атамную арбіталь. Электронныя слаі. Электронная будова атамаў элементаў першых трох перыядаў. Фізічны сэнс нумара перыяду і нумара групы.
     Перыядычнасць змянення ўласцівасцей атамаў элементаў і іх злучэнняў (аксідаў і гідраксідаў). Характарыстыка хімічнага элемента па яго становішчы ў перыядычнай сістэме.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць азначэнні паняццям: перыядычная сістэма хімічных элементаў (перыяд, група); галагены, шчолачныя металы; амфатэрнасць; электронны слой; арбіталь; валентныя электроны; ядро, пратон, нейтрон, масавы лік, ізатопы; радыеактыўнасць;
     умець: называць састаў атама; фармулёўку перыядычнага закону;
- ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці:
- складаць схемы запаўнення электронамі электронных слаёў атамаў хімічных элементаў першых трох перыядаў перыядычнай сістэмы;
- характарызаваць хімічныя элементы па становішчы ў перыядычнай сістэме і будове атамаў; заканамернасці - змянення хімічных уласцівасцей простых рэчываў, аксідаў і гідраксідаў элементаў А-груп у перыядах і групах;
- тлумачыць фізічны сэнс атамнага нумара, нумара перыяду і нумара групы (для А-груп); фізічны сэнс перыядычнага закону; заканамернасці змянення ўласцівасцей атамаў хімічных элементаў для атамаў элементаў першых трох перыядаў і А-груп.

Тэма 4. Хімічная сувязь (12 гадзін)

     Хімічная сувязь. Кавалентная сувязь: непалярная і палярная. Паняцце пра электраадмоўнасць атамаў хімічных элементаў. Адзінарныя і кратныя сувязі. Электронныя і структурныя формулы рэчываў.
Іонная сувязь. Паняцце пра іоны.
     Металічная сувязь.
     Паняцце пра міжмалекулярнае ўзаемадзеянне.
     Паняцце пра тыпы крышталічных структур: атамнай (на прыкладзе алмазу); малекулярнай (на прыкладзе ёду); іоннай (на прыкладзе хларыду натрыю); металічнай (на прыкладзе медзі). Рэчывы малекулярнай і немалекулярнай будовы. Формульная адзінка. Адносная формульная маса. Уплыў тыпу крышталічнай структуры на фізічныя ўласцівасці рэчыва (цвёрдасць, тэмпературу плаўлення, электраправоднасць).
     Ступень акіслення. Працэсы акіслення і аднаўлення. Паняцце пра акісляльна-аднаўленчыя рэакцыі і іх значэнне.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць азначэнні паняццям: хімічная сувязь, кавалентная сувязь (палярная і непалярная, адзінарная, кратная); электраадмоўнасць; іон, іонная сувязь; металічная сувязь; ступень акіслення; адноўнік, акісляльнік, аднаўленне, акісленне;
     умець:
- называць тып хімічнай сувязі; тып крышталічнай структуры;
- вызначаць тып хімічнай сувязі ў простым рэчыве; тып хімічнай сувязі паміж атамамі металу і неметалу, паміж атамамі неметалаў з рознымі значэннямі электраадмоўнасці; ступень акіслення атама ў злучэнні па хімічнай формуле рэчыва; рэчыва-акісляльнік і рэчыва-адноўнік па ўраўненні акісляльна-аднаўленчай рэакцыі;
- адрозніваць рэчывы з розным тыпам хімічнай сувязі па формулах; электронныя і структурныя формулы;
- ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці: сатаўляць формулу неарганічнага злучэння па валентнасці (ступені акіслення) атамаў хімічных элементаў першых трох перыядаў.

Тэма 5. Растворы (12 гадзін)

     Аднародныя і неаднародныя сумесі рэчываў і іх выкарыстанне.
Растворы. Будова малекулы вады. Вада як растваральнік. Растварэнне цвёрдых, вадкіх і газападобных рэчываў у вадзе. Насычаныя і ненасычаныя растворы. Растваральнасць рэчываў у вадзе (колькасная характарыстыка). Уплыў тэмпературы і ціску на растваральнасць газаў і цвёрдых рэчываў у вадзе.
     Якасныя і колькасныя характарыстыкі саставу раствораў. Растваральныя, маларастваральныя і нерастваральныя ў вадзе рэчывы. Канцэнтраваныя і разбаўленыя растворы.
     Масавая доля і малярная канцэнтрацыя растворанага рэчыва ў растворы.
     Вада і растворы ў прыродзе і жыццядзейнасці чалавека.
     Разліковыя задачы
4. Вылічэнне масавай долі і масы растворанага рэчыва (растваральніка).
5. Вылічэнне малярнай канцэнтрацыі растворанага рэчыва.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць азначэнні паняццям: сумесь; раствор; растваральнік; растворанае рэчыва; насычаны і ненасычаны раствор, канцэнтраваны і разбаўлены раствор; растваральнасць рэчыва; масавая доля растворанага рэчыва; малярная канцэнтрацыя растворанага рэчыва;
     умець: вызначаць растваральнасць рэчываў па табліцы растваральнасці;
- ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці: характарызаваць растваральнасць рэчываў у вадзе.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

     Вучні павінны даваць азначэнні паняццям: колькасць рэчыва; моль; пастаянная Авагадра; малярная маса; малярны аб’ём газу (н. у.); тыпы хімічных рэакцый (злучэння, раскладання, замяшчэння, абмену); рэакцыя нейтралізацыі; акісляльна-аднаўленчыя рэакцыі; класы неарганічных злучэнняў (аксіды, кіслоты, асновы, солі);
перыядычная сістэма хімічных элементаў (перыяд, група); галагены, шчолачныя металы; амфатэрнасць; электронны слой; арбіталь; валентныя электроны; ядро, пратон, нейтрон, масавы лік, ізатопы; радыеактыўнасць; хімічная сувязь, кавалентная сувязь (палярная і непалярная, адзінарная, кратная); электраадмоўнасць; іон, іонная сувязь; металічная сувязь; ступень акіслення; адноўнік, акісляльнік, аднаўленне, акісленне; сумесь; раствор; растваральнік; разбаўленае рэчыва; насычаны і ненасычаны раствор, канцэнтраваны і разведзены раствор; растваральнасць рэчыва; масавая доля растворанага рэчыва; малярная канцэнтрацыя растворанага рэчыва.
     Вучні павінны ўмець:
- называць класы неарганічных злучэнняў; тып хімічнай рэакцыі; фізічныя і хімічныя ўласцівасці кіслотных і асноўных аксідаў, кіслот, асноў і солей; спосабы атрымання аксідаў, кіслот, асноў, солей; састаў атама; фармулёўку перыядычнага закону; тып хімічнай сувязі; тып крышталічнай структуры;
- вызначаць прыналежнасць рэчыва да вызначанага класа неарганічных злучэнняў па хімічнай формуле; тып хімічнай рэакцыі па ўраўненні; тып хімічнай сувязі ў простым рэчыве; тып хімічнай сувязі паміж атамамі металу і неметалу, паміж атамамі неметалаў з рознымі значэннямі электраадмоўнасці; ступень акіслення атама ў злучэнні па хімічнай формуле рэчыва; рэчыва-акісляльнік і рэчыва-адноўнік па ўраўненні акісляльна-аднаўленчай рэакцыі; растваральнасць рэчываў па табліцы растваральнасці;
- адрозніваць неарганічныя злучэнні розных класаў па формулах; тыпы хімічных рэакцый па ўраўненнях; рэчывы з розным тыпам хімічнай сувязі па формулах; электронныя і структурныя формулы.
     Вучні павінны ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці:
     састаўляць:
- формулу неарганічнага злучэння па валентнасці (ступені акіслення) атамаў хімічных элементаў;
- схемы запаўнення электронамі электронных слаёў атамаў хімічных элементаў першых трох перыядаў перыядычнай сістэмы;
     характарызаваць:
- фізічныя і хімічныя ўласцівасці вывучаных злучэнняў; узаемасувязь паміж класамі неарганічных злучэнняў;
- хімічныя элементы па становішчы ў перыядычнай сістэме і будове атамаў; заканамернасці змянення хімічных уласцівасцей простых рэчываў, аксідаў і гідраксідаў элементаў А-груп у перыядах і групах;
- растваральнасць рэчываў у вадзе;
- тлумачыць фізічны сэнс атамнага нумара, нумара перыяду і нумара групы (для А-груп); фізічны сэнс перыядычнага закону; заканамернасці змянення ўласцівасцей атамаў хімічных элементаў для атамаў элементаў першых трох перыядаў і А-груп;
- аналізаваць вынікі лабараторных доследаў, практычных работ; вучэбную інфармацыю;
- прымяняць вывучаныя паняцці і законы пры характарыстыцы саставу і ўласцівасцей рэчываў, хімічных рэакцый, спосабаў атрымання рэчываў, рашэнні разліковых задач; правілы бяспечных паводзін пры абыходжанні з рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем і награвальнымі прыборамі;
- абыходзіцца з неарганічнымі рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем, награвальнымі прыборамі;
- праводзіць матэматычныя вылічэнні пры рашэнні разліковых задач; хімічны эксперымент;
- карыстацца вучэбным дапаможнікам; інструкцыяй па правілах бяспечных паводзін у хімічным кабінеце; інструкцыяй пры выкананні хімічнага эксперымента.

Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Хімія»
для IX клаcа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання

Т э м а 1. Паўтарэнне асноўных пытанняў курса хіміі VIII класа (6 гадзін)

     Асноўныя класы неарганічных рэчываў. Будова атама і перыядычны закон. Хімічная сувязь, яе прырода і тыпы.
Акісляльна-­аднаўленчыя рэакцыі. Прыклады разлікаў па ўраўненнях акісляльна-­аднаўленчых рэакцый. Растворы.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць вызначэнні раней вывучаным па­няццям;
     умець:
- называць фізічныя і хімічныя ўласцівасці рэчываў вывуча­ных кла саў, спосабы іх атрымання; фармулёўку перыядыч­нага закона; тып хімічнай сувязі;
- вызначаць прыналежнасць рэчыва да вызначанага класа неарганіч ных злучэнняў па хімічнай формуле; тып хімічнай рэакцыі па ўраўненні; тып хімічнай сувязі і ступень акіслен­ня атама ў злучэнні па формуле; растваральнасць рэчываў па табліцы растваральнасці;
- адрозніваць неарганічныя злучэнні розных класаў па фор­мулах; ты пы хімічных рэакцый па ўраўненнях; рэчывы з розным тыпам хімічнай сувя зі па формулах;
     ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці:
- састаўляць ураўненні акісляльна­аднаўленчых рэакцый на аснове метаду электроннага балансу;
- характарызаваць фізічныя і хімічныя ўласцівасці вывуча­ных злучэнняў; узаемасувязь паміж класамі неарганічных злучэнняў; хімічныя эле менты па становішчы ў перыя­дычнай сістэме і будове атамаў; заканамернасці змянення
хімічных уласцівасцей простых рэчываў, аксідаў і гідраксідаў элементаў А­груп у перыядах і групах; склад раствораў;
- тлумачыць фізічны сэнс атамнага нумара, нумара перыяду і нумара групы (для А­груп); фізічны сэнс перыядычнага закона; заканамернасці змя нення ўласцівасцей атамаў хіміч­ных элементаў для атамаў элементаў пер шых трох перыядаў і А­-груп.

Т э м а 2. Электралітычная дысацыяцыя (11 гадзін)

     Электраліты і неэлектраліты. Электралітычная дысацыяцыя рэчываў з розным тыпам хіміч­ных сувязей. Іоны ў растворах электралітаў. Моцныя і слабыя электраліты. Электралітычная дысацыяцыя слабых электралітаў
як абарачальны працэс. Элект ралітычная дысацыяцыя кіслот, асноў і солей.
     Рэакцыі з удзелам іонаў. Рэакцыі іоннага абмену. Умовы неабарачальнага праходжання рэакцый іоннага абмену паміж растворамі электралітаў (утварэнне нерастваральнага прадукту, газападобнага рэчыва, слабога элект раліта). Ураўненні хімічных рэакцый у малекулярнай і іоннай форме.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць азначэнні паняццям: электраліты і неэлектраліты; аніён, катыён; рэакцыі з удзелам іонаў, рэакцыі іоннага абмену;
     у м е ц ь:
- называць катыёны і аніёны; умовы неабарачальнага прахо­джання рэ акцый іоннага абмену;
- адрозніваць ураўненні хімічных рэакцый у малекулярнай і іоннай форме;
     ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці:
- састаўляць ураўненні рэакцый, якія характарызуюць хімічныя ўласцівасці вывучаных злучэнняў;
- тлумачыць электраправоднасць раствораў электралітаў.

Т э м а 3. Неметалы (32 гадзіны)

     Агульная характарыстыка неметалаў. Хлор. Становішча ў перыядычнай сістэме хімічных элементаў.
     Электронная будова атама хлору. Хлор у прыродзе. Фізічныя ўласцівасці хлору. Хімічныя ўласцівасці хлору: узаемадзеянне з металамі, вадародам.
     Хлоравадарод. Саляная кіслата. Хімічныя ўласцівасці салянай кіслаты: дзеянне на індыкатары; узаемадзеянне з металамі, асноў­ нымі аксідамі, асно вамі і солямі. Хларыды. Якасная рэакцыя на хларыд-­іоны. Ужыванне салянай кіслаты і хларыдаў.
     Кісларод. Становішча ў перыядычнай сістэме хімічных элемен­таў. Электронная будова атамаў. Кісларод у прыродзе. Алатропныя мадыфікацыі кіслароду (кісларод, азон). Фізічныя ўласцівасці кіслароду. Хімічныя ўласцівасці кіслароду: узаемадзе­янне з металамі, вадародам. Акісленне складаных рэчываў (аксіду вугляроду(II), метану) кіслародам. Ужыванне кіслароду.
     Сера. Становішча ў перыядычнай сістэме хімічных элементаў. Электронная будова атамаў. Сера ў прыродзе.
     Фізічныя ўласцівасці серы. Хімічныя ўласцівасці серы: узаема­дзеянне з металамі, вадародам, кіслародам. Ужыванне серы.
     Аксіды серы(IV) і серы(VI), іх узаемадзеянне з вадой. Узаема­дзеянне аксідаў серы(IV) і серы(VI) са шчолачамі і асноўнымі ак­сідамі з утварэннем сярэдніх солей.
     Серная кіслата, фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці разбаўленай сернай кіслаты: дзеянне на індыкатары, узаемадзеян­не з металамі, асноў нымі аксідамі, асновамі, солямі. Асаблівасці ўзаемадзеяння канцэнтраванай сернай кіслаты з металамі на пры­кладзе рэакцыі з меддзю. Солі сернай кіслаты: сульфаты натрыю, калію, медны купарвас.       Якасная рэакцыя на сульфат-­іоны. Ужы­ванне сернай кіслаты і сульфатаў.
     Азот. Становішча ў перыядычнай сістэме хімічных элементаў. Электронная будова атамаў. Азот у прыродзе.
     Простае рэчыва, яго фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці азоту: узаемадзеянне з вадародам і кіслародам з утварэннем аксіду азоту(II).
     Аміяк, яго фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці аміяку: узаема дзеянне аміяку з кіслародам, вадой і кіслотамі. Ужыванне аміяку.
     Азотная кіслата, яе фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці разбаўленай азотнай кіслаты: дзеянне на індыкатары, узаемадзеянне з асноўнымі аксідамі, асновамі, солямі. Асаблівасці ўзаемадзеяння канцэнтраванай азотнай кіслаты з металамі на прыкладзе рэакцыі з меддзю. Нітраты. Ужы ванне азотнай кіслаты і нітратаў.
     Фосфар. Становішча ў перыядычнай сістэме хімічных элемен­таў. Электронная будова атамаў. Фосфар у прыродзе.
     Простае рэчыва, яго фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці фосфару: узаемадзеянне з кіслародам з утварэннем аксіду фосфа­ру(V).
     Аксід фосфару(V). Фосфарная кіслата, яе кіслотныя ўласцівасці. Солі фосфарнай кіслаты. Ужыванне фосфарнай кіслаты і фасфатаў.
     Паняцце пра мінеральныя ўгнаенні.
     Вуглярод. Становішча ў перыядычнай сістэме хімічных элемен­таў. Электронная будова атамаў. Вуглярод у прыродзе. Алатропныя мадыфікацыі вугляроду (алмаз, графіт), іх фізіч­ныя ўлас цівасці. Хімічныя ўласцівасці вугляроду: узаемадзеянне з кіслародам.
     Аксід вугляроду(II): фізічныя ўласцівасці, таксічнасць. Хіміч­ныя ўласцівасці: гарэнне, узаемадзеянне з аксідам медзі(II).
     Аксід вугляроду(IV). Атрыманне. Фізічныя ўласцівасці. Хіміч­ныя ўласцівасці: узаемадзеянне з вадой (утварэнне вугальнай кіс­латы), шчолачамі (утварэнне карбанатаў), аксідамі шчолачных металаў і кальцыю. Якасная рэакцыя на вуглякіслы газ з вапнавай вадой.
     Вугальная кіслата. Карбанаты. Хімічныя ўласцівасці карбанатаў: узаема дзеянне з кіслотамі, тэрмічнае раскладанне карбанату каль­цыю. Паняцце пра кіслыя солі. Гідракарбанаты натрыю, кальцыю і магнію. Якасная рэакцыя на карбанат­іоны. Карбанат кальцыю ў прыродзе (мел, вапняк, мармур).
     Паняцце пра арганічныя рэчывы. Асаблівасці атама вугляроду (валент насць, здольнасць утвараць адзінарныя і кратныя сувязі, лінейныя, разгалі наваныя і цыклічныя структуры малекул) як прычына разнастайнасці арганічных рэчываў. Значэнне арганіч­ных рэчываў у прыродзе і жыцці чалавека.
     Крэмній. Становішча ў перыядычнай сістэме хімічных элемен­таў. Электронная будова атамаў. Крэмній у прыродзе.
     Простае рэчыва, яго фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці крэмнію: узаемадзеянне з кіслародам.
     Аксід крэмнію(IV): фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці: узаема дзеянне з растворамі шчолачаў з утварэннем сілікатаў.
     Крэмніевая кіслата: атрыманне дзеяннем моцных кіслот на раст­вор сілікату натрыю, раскладанне пры награванні.
Ужыванне злучэнняў крэмнію: паняцце пра будаўнічыя матэ­рыялы (цэмент, бетон, кераміка, шкло).
     Практычны выхад прадукту рэакцыі.
     Разліковыя задачы
1. Разлікі па ўраўненнях хімічных рэакцый, калі адно з рэчы­ваў узята з лішкам.
2. Разлік практычнага выхаду прадукту рэакцыі.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць азначэнні паняццям: якасная рэакцыя; алатропія; галагены; галагеніды; нітраты; сульфаты; фасфаты; карбанаты; сілікаты; арганічныя злучэнні;
     у м е ц ь:
- называць хімічныя элементы металы і неметалы; фізічныя і хімічныя ўласцівасці неметалаў і іх злучэнняў; якасныя рэак­цыі на хларыд-іоны, сульфат-іоны, карбанат-іоны.аніёны; будаўнічыя матэ рыялы;
- вызначаць неарганічныя злучэнні (эксперыментальна па якасных рэакцыях);
- адрозніваць карбанаты, хларыды і сульфаты (эксперымен­тальна).

Т э м а 4. Металы(17 гадзін)

     Становішча металаў у перыядычнай сістэме хімічных элементаў і асаблівасці электроннай будовы іх атамаў.
     Простыя рэчывы металы, іх фізічныя ўласцівасці. Паняцце пра сплавы. Ужыванне металаў і сплаваў. Біялагічная роля металаў.
     Агульныя хімічныя ўласцівасці металаў: узаемадзеянне з не­металамі, вадой, разбаўленымі кіслотамі, воднымі растворамі солей.
     Рад актыўнасці металаў.
     Паняцце пра карозію жалеза.
     Злучэнні металаў: асноўныя аксіды, асновы, амфатэрныя аксі­ды і гідраксіды, солі.
     Якаснае выяўленне катыёнаў кальцыю і барыю ў растворах іх солей.
     Паняцце пра жорсткасць вады.
     Знаходжанне металаў у прыродзе. Хімічныя спосабы атрыман­ня металаў з іх прыродных злучэнняў: аднаўленне вугляродам, аксідам вугляроду(II), вадародам, металамі.
     Паняцце пра электроліз на прыкладзе расплаву NaCl.

     ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
     даваць азначэнні паняццям: рад актыўнасці металаў; сплавы; электроліз; карозія жалеза, жорсткасць вады;
     умець:
- называць фізічныя і хімічныя ўласцівасці металаў і іх злучэнняў; якасныя рэакцыі на катыёны кальцыю і барыю;
- вызначаць неарганічныя злучэнні (эксперыментальна па якасных рэакцыях);
     ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці:
- састаўляць ураўненні рэакцый, якія характарызуюць хімічныя ўласцівасці вывучаных злучэнняў;
- характарызаваць фізічныя і хімічныя ўласцівасці вывуча­ных злучэнняў; прычыны карозіі жалеза і магчымасці яе
папярэджання;
- тлумачыць прычыны жорсткасці вады і спосабы яе ўстара­нення.

Т э м а 5. Абагульненне ведаў(2 гадзіны)

     Хімія вакол нас. Хімія і ахова навакольнага асяроддзя.
   

      ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
- характарызаваць ролю хіміі ў паўсядзённым жыцці і ра­шэнні экалагічных праблем.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ IX КЛАСА

     Вучні павінны даваць азначэнні паняццям: электраліты і неэлектраліты; аніён, катыён; рэакцыі з удзелам
іонаў, рэакцыі іоннага абмену; якасная рэакцыя; алатропія; галагены; галагеніды; нітраты; суль фаты; фасфаты; карбанаты; сілікаты; арганічныя злучэнні; рад актыў насці металаў; сплавы; электроліз; карозія жалеза; жорсткасць вады.
     Вучні павінны ўмець:
- называць катыёны і аніёны; умовы неабарачальнага прахо­джання рэакцый іоннага абмену; хімічныя элементы металы і неметалы; фізічныя і хімічныя ўласцівасці металаў, немета­лаў і іх злучэнняў; якасныя рэакцыі на катыёны кальцыю і барыю ;хларыд-іоны, сульфат-іоны, карбанат-іоны; будаўнічыя матэрыялы;
- вызначаць неарганічныя злучэнні (эксперыментальна па якасных рэакцыях);
- адрозніваць ураўненні хімічных рэакцый у малекулярнай і іоннай форме; паняцці: атам, хімічны элемент, простае рэчыва; карбанаты, хларыды і сульфаты (эксперыментальна).
     Вучні павінны ажыццяўляць наступныя віды дзей­насці:
- запісваць формулу неарганічнага злучэння па назве рэчыва;
- састаўляць схемы запаўнення электронамі электронных слаёў ата маў хімічных элементаў першых трох перыядаў перыядычнай сістэмы; ураўненні рэакцый, якія характары­зуюць хімічныя ўласцівасці вывучаных злучэнняў; ураўненні акісляльна-­аднаўленчых рэакцый і расстаўляць каэфіцыенты метадам электроннага балансу;
- характарызаваць хімічныя элементы па становішчы ў перыядычнай сістэме і будове атамаў; фізічныя і хімічныя
ўласцівасці вывучаных злу чэнняў; прычыны карозіі жалеза і магчымасці яе папярэджання; ролю хіміі ў паўсядзённым жыцці і рашэнні экалагічных праблем;
- тлумачыць электраправоднасць раствораў электралітаў; прычыны разнастайнасці і значэнне арганічных рэчываў;
пры чыны жорсткасці вады і спосабы яе ўстаранення;
- аналізаваць вынікі лабараторных доследаў, практычных ра­бот; вучэбную інфармацыю;
- ужываць вывучаныя паняцці і законы пры характарыстыцы саставу і ўласцівасцей рэчываў, хімічных рэакцый, спосабаў атрымання рэчываў, рашэнні разліковых задач; правілы бяспечных паводзін пры абыходжанні з рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем і награвальнымі пры­борамі;
- абыходзіцца з рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем, награвальнымі прыборамі;
- праводзіць матэматычныя вылічэнні пры рашэнні разліковых задач; хімічны эксперымент;
- карыстацца вучэбным дапаможнікам; інструкцыяй па правілах бяспечных паводзін у хімічным кабінеце; інструкцыяй пры выкананні хімічнага эксперыменту.

Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Хімія»
для X класа ўстаноў адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання

Тэма 1. Уводзіны ў арганічную хімію (6 гадзін)

     Будова атама. Стан электрона ў атаме. Атамная арбіталь. Энергетычны ўзровень і энергетычны падузровень, s-, p-арбіталі. Электронныя канфігурацыі атамаў элементаў першых двух перыядаў (размеркаванне электронаў па арбіталях). Асаблівасці электроннай будовы атама вугляроду.
     Кавалентная сувязь. Палярная і непалярная кавалентная сувязь. Характарыстыкі кавалентных сувязей: кратнасць, даўжыня, энергія.
     Хімічная сувязь у арганічных рэчывах.
     Прадмет арганічнай хіміі.
     Асноўныя палажэнні тэорыі хімічнай будовы арганічных рэчываў.

Тэма 2. Вуглевадароды (22 гадзіны)

     Алканы. Азначэнне класа. Гібрыдызацыя атамных арбіталей. Асаблівасці прасторавай будовы алканаў. Валентны вугал.
     Метан – найпрасцейшы прадстаўнік насычаных (гранічных) вуглевадародаў – алканаў. Гамалагічны рад і агульная формула алкана. Гамолагі, гамалагічная рознасць.
     Наменклатура ІЮПАК і трывіяльныя назвы алканаў. Структурная ізамерыя алканаў – ізамерыя вугляроднага шкілета. Фізічныя ўласцівасці.
     Хімічныя ўласцівасці: галагенаванне (рэакцыя замяшчэння), акісленне, тэрмічныя ператварэнні, ізамерызацыя. Атрыманне ў прамысловасці з прыродных крыніц. Прымяненне алканаў.
     Алкены. Азначэнне класа і агульная формула алкенаў. Асаблівасці прасторавай будовы. Сігма-сувязь, Пі-сувязь.  Этылен – найпрасцейшы прадстаўнік ненасычаных вуглевадародаў – алкенаў.
     Наменклатура ІЮПАК і трывіяльныя назвы алкенаў. Ізамерыя: структурная (вугляроднага шкілета і становішча двайной сувязі), прасторавая (цыс-, транс-). Фізічныя ўласцівасці.
     Хімічныя ўласцівасці: акісленне (гарэнне, акісленне растворам перманганату калію), далучэнне вадароду, галагенаў да алкенаў. Далучэнне вады і галагенавадародаў да этылену. Якасныя рэакцыі на двайную сувязь з растворамі брому і перманганату калію. Полімерызацыя этылену. Паняцці: палімер, манамер, структурнае звяно, ступень полімерызацыі. Поліэтылен, поліпрапілен, полівінілхларыд, політэтрафторэтылен. Атрыманне алкенаў (дэгідратацыя спіртоў, дэгідрагалагенаванне галагеналканаў, дэгідрыраванне алканаў). Прымяненне алкенаў.
     Дыены. Вуглевадароды са спалучанымі двайнымі сувязямі. Будова малекул бутадыену-1,3 і 2-метылбутадыену-1,3 (ізапрэну), іх малекулярныя і структурныя формулы. Фізічныя ўласцівасці бутадыену-1,3 і 2-метылбутадыену-1,3.
     Хімічныя ўласцівасці бутадыену-1,3 і 2-метылбутадыену-1,3: рэакцыі галагенавання і полімерызацыі.
     Атрыманне бутадыену-1,3 і 2-метылбутадыену-1,3 дэгідрыраваннем алканаў. Прымяненне дыенавых вуглевадародаў. Прыродны (ізапрэнавы) і сінтэтычны (бутадыенавы) каўчукі. Рызіна.
     Алкіны. Азначэнне класа і агульная формула алкінаў. Асаблівасці прасторавай будовы. Ацэтылен – найпрасцейшы прадстаўнік ненасычаных вуглевадародаў – алкінаў.
     Наменклатура ІЮПАК і трывіяльныя назвы алкінаў. Структурная ізамерыя вугляроднага шкілета і становішча трайной сувязі. Фізічныя ўласцівасці.
     Хімічныя ўласцівасці: далучэнне вадароду, галагенаў да алкінаў, галагенавадародаў, вады да ацэтылену; поўнае акісленне. Якасныя рэакцыі на трайную сувязь з растворамі брому і перманганату калію. Атрыманне ацэтылену з метану і карбіду кальцыю. Прымяненне ацэтылену.
     Арэны. Азначэнне класа і агульная формула арэнаў рада бензолу. Асаблівасці прасторавай будовы. Бензол – найпрасцейшы прадстаўнік араматычных вуглевадародаў, фізічныя ўласцівасці.
     Хімічныя ўласцівасці бензолу: рэакцыі замяшчэння ў араматычным ядры (галагенаванне, нітраванне), каталітычнае гідрыраванне.
     Атрыманне бензолу трымерызацыяй ацэтылену, дэгідрыраваннем гексану і цыклагексану. Талуол. Прымяненне араматычных злучэнняў.
     Узаемасувязь паміж насычанымі і ненасычанымі вуглевадародамі.
     Вуглевадароды ў прыродзе. Нафта і прыродны газ як крыніцы вуглевадародаў. Састаў і фізічныя ўласцівасці.  Спосабы перапрацоўкі нафты: перагонка, тэрмічны і каталітычны крэкінг. Прадукты перапрацоўкі нафты. Ахова навакольнага асяроддзя ад забруджванняў пры перапрацоўцы вуглевадароднай сыравіны і выкарыстанні прадуктаў перапрацоўкі нафты.
     Разліковыя задачы:
1. Вывад формул арганічных рэчываў па агульнай формуле, якая адлюстроўвае іх састаў.
2. Вызначэнне малекулярных формул арганічных рэчываў на аснове прадуктаў іх згарання.

Тэма 3. Спірты і фенолы (8 гадзін)

     Спірты. Функцыянальная група спіртоў. Класіфікацыя спіртоў: аднаатамныя і мнагаатамныя; першасныя, другасныя, трацічныя.
     Насычаныя аднаатамныя спірты. Азначэнне класа, агульная формула, будова, малекулярныя і структурныя формулы насычаных аднаатамных спіртоў. Метанол і этанол як прадстаўнікі насычаных аднаатамных спіртоў. Ізамерыя вугляроднага шкілета і становішча функцыянальнай групы насычаных аднаатамных спіртоў. Наменклатура ІЮПАК і трывіяльныя назвы спіртоў.
     Фізічныя ўласцівасці спіртоў. Вадародная сувязь і міжмалекулярнае ўзаемадзеянне. Уплыў вадароднай сувязі на тэмпературы кіпення і растваральнасць спіртоў.
     Хімічныя ўласцівасці: узаемадзеянне са шчолачнымі металамі, галагенавадародамі, унутрымалекулярная і міжмалекулярная дэгідратацыя; акісленне: поўнае і частковае (да альдэгідаў).
     Атрыманне спіртоў у лабараторыі гідратацыяй алкенаў, узаемадзеяннем галагеналканаў з водным растворам шчолачы. Прымяненне спіртоў. Таксічнасць спіртоў, іх уздзеянне на арганізм чалавека.
     Мнагаатамныя спірты. Этыленгліколь (этандыёл-1,2) і гліцэрына (прапантрыёл-1,2,3) як прадстаўнікі мнагаатамных спіртоў, іх састаў, будова і структурныя формулы, фізічныя ўласцівасці.
     Хімічныя ўласцівасці: узаемадзеянне са шчолачнымі металамі, мінеральнымі кіслотамі, гідраксідам медзі(ІІ) (якасная рэакцыя на мнагаатамныя спірты). Прымяненне этыленгліколю і гліцэрыны.
     Узаемасувязь паміж насычанымі, ненасычанымі вуглевадародамі і спіртамі.
     Фенолы. Паняцце пра фенолы, азначэнне класа. Састаў і будова фенолу; малекулярная і структурная формулы. Фізічныя ўласцівасці фенолу.
     Хімічныя ўласцівасці фенолу: узаемадзеянне са шчолачнымі металамі, растворамі шчолачаў, браміраванне і нітраванне па араматычным ядры. Якасная рэакцыя на фенол з бромнай вадой. Узаемны ўплыў груп атамаў у малекуле фенолу.
     Прымяненне фенолу.

Тэма 4. Альдэгіды (2 гадзіны)

     Альдэгіды. Асаблівасці будовы. Функцыянальная альдэгідная група. Азначэнне класа альдэгідаў.
     Насычаныя альдэгіды: агульная формула, ізамерыя вугляроднага шкілета.
     Наменклатура ІЮПАК і трывіяльныя назвы альдэгідаў. Фізічныя ўласцівасці. Метаналь і этаналь як прадстаўнікі альдэгідаў, іх састаў, будова.
     Хімічныя ўласцівасці: рэакцыі аднаўлення, акіслення да карбонавых кіслот. Якасныя рэакцыі на альдэгідную групу: «сярэбранага люстра» і з гідраксідам медзі(ІІ).
     Атрыманне альдэгідаў акісленнем першасных спіртоў. Атрыманне этаналю гідратацыяй ацэтылену. Прымяненне метаналю і этаналю.

Тэма 5. Карбонавыя кіслоты (10 гадзін)

     Карбонавыя кіслоты. Асаблівасці будовы. Функцыянальная карбаксільная група. Азначэнне класа карбонавых кіслот. Класіфікацыя карбонавых кіслот: насычаныя, ненасычаныя, араматычныя; аднаасноўныя, двухасноўныя.
     Аднаасноўныя насычаныя карбонавыя кіслоты: будова; агульная, малекулярныя і структурныя формулы. Ізамерыя вугляроднага шкілета.
     Мурашыная і воцатная кіслоты як прадстаўнікі насычаных аднаасноўных карбонавых кіслот. Пальміцінавая і стэарынавая кіслоты як прадстаўнікі вышэйшых насычаных карбонавых кіслот.
     Намеклатура ІЮПАК і трывіяльныя назвы карбонавых кіслот. Фізічныя ўласцівасці карбонавых кіслот, уплыў вадароднай сувязі на тэмпературу кіпення і растваральнасць.
     Хімічныя ўласцівасці: змена афарбоўкі індыкатараў, узаемадзеянне з металамі, аксідамі і гідраксідамі металаў, солямі больш слабых кіслот. Рэакцыя этэрыфікацыі. Рэакцыя замяшчэння атама вадароду метыльнай групы воцатнай кіслаты на атам галагену. Атрыманне карбонавых кіслот акісленнем алканаў, першасных спіртоў і альдэгідаў.
     Алеінавая кіслата як прадстаўнік аднаасноўных ненасычаных карбонавых кіслот: састаў, будова. Хімічныя ўласцівасці: далучэнне вадароду і галагенаў па двайной сувязі вуглевадароднай групы. Іншыя прадстаўнікі ненасычаных кіслот: акрылавая, лінолевая і ліналенавая. Карбонавыя кіслоты ў прыродзе.
     Прымяненне карбонавых кіслот.
     Узаемасувязь паміж вуглевадародамі, спіртамі, альдэгідамі, карбонавымі кіслотамі.
     Разліковыя задачы:
3. Разлікі па ўраўненнях рэакцый, якія адбываюцца ў растворах.

Тэма 6. Складаныя эфіры. Тлушчы (4 гадзіны)

     Складаныя эфіры. Азначэнне класа, агульная формула, будова. Этылавы эфір воцатнай кіслаты як прадстаўнік складаных эфіраў.
     Наменклатура ІЮПАК і трывіяльныя назвы складаных эфіраў. Фізічныя ўласцівасці складаных эфіраў. Атрыманне складаных эфіраў: рэакцыя этэрыфікацыі.
     Хімічныя ўласцівасці: гідроліз (кіслотны і шчолачны).
     Складаныя эфіры ў прыродзе. Прымяненне. Поліэфірныя валокны (лаўсан).
     Тлушчы. Састаў, будова і наменклатура трыгліцэрыдаў. Фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці: гідроліз, гідрыраванне. Біялагічная роля тлушчаў.
     Мылы. Паняцце аб сінтэтычных мыйных сродках (СМС).

Тэма 7. Вугляводы (8 гадзін)

     Вугляводы. Азначэнне класа. Агульная формула.
     Монацукрыды. Глюкоза: састаў, функцыянальныя групы, будова малекулы. Лінейная і цыклічная альфа- і бэта-формы малекулы глюкозы. Фруктоза – ізамер глюкозы. Фізічныя ўласцівасці глюкозы і фруктозы.
     Хімічныя ўласцівасці глюкозы: акісленне да глюконавай кіслаты, аднаўленне да шасціатамнага спірту сарбіту; браджэнне (спіртавое і малочнакіслае). Якасныя рэакцыі на глюкозу: «сярэбранага люстра» і з гідраксідам медзі(ІІ). Знаходжанне ў прыродзе, атрыманне і прымяненне глюкозы.
     Дыцукрыды. Цукроза як прадстаўнік дыцукрыдаў, яе састаў. Малекулярная формула. Фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці: гідроліз. Атрыманне і прымяненне цукрозы.
     Поліцукрыды. Крухмал – прыродны поліцукрыд. Будова малекул крухмалу (рэшткі -глюкозы). Фізічныя ўласцівасці.
     Хімічныя ўласцівасці: гідроліз (ферментатыўны, кіслотны); рэакцыя з ёдам (якасная рэакцыя на крухмал).
     Цэлюлоза – прыродны поліцукрыд. Састаў і будова малекул цэлюлозы (рэшткі -глюкозы). Фізічныя ўласцівасці.
Хімічныя ўласцівасці: гарэнне, гідроліз, утварэнне складаных эфіраў. Натуральныя і штучныя валокны. Прымяненне цэлюлозы і яе вытворных.
     Значэнне вугляводаў як пажыўных рэчываў.

Тэма 8. Азотзмяшчальныя арганічныя рэчывы (6 гадзін)

     Аміны. Азначэнне класа. Асаблівасці будовы. Класіфікацыя амінаў. Першасныя насычаныя аміны, агульная формула. Амінагрупа. Структурная ізамерыя і наменклатура першасных амінаў. Фізічныя ўласцівасці.
     Хімічныя ўласцівасці: асноўныя ўласцівасці амінаў (рэакцыі з вадой і кіслотамі), поўнае акісленне.
     Анілін як прадстаўнік араматычных амінаў. Малекулярная і структурная формулы. Будова малекулы. Фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці: рэакцыі аніліну па амінагрупе (з кіслотамі) і араматычным ядры (з бромнай вадой).
     Атрыманне амінаў аднаўленнем нітразлучэнняў. Прымяненне аніліну.
     Амінакіслоты. Азначэнне класа. Функцыянальныя групы амінакіслот. Ізамерыя і наменклатура: трывіяльная і ІЮПАК.
Альфа-Амінакіслоты. Амінавоцатная кіслата як прадстаўнік амінакіслот, яе састаў, будова малекулы.
     Фізічныя ўласцівасці альфа-амінакіслот. Хімічныя ўласцівасці альфа-амінакіслот: узаемадзеянне з асновамі і кіслотамі (амфатэрныя ўласцівасці); утварэнне складаных эфіраў; узаемадзеянне з амінакіслотамі (утварэнне пептыдаў). Пептыдная сувязь.
     Атрыманне амінавоцатнай кіслаты з хлорвоцатнай кіслаты.
     Прымяненне і біялагічная роля амінакіслот. Амінакіслоты заменныя і незаменныя.
     Сінтэтычныя поліамідныя валокны: капрон.
     Бялкі. Бялкі – прыродныя высокамалекулярныя злучэнні. Састаў і будова бялковых макрамалекул.
Хімічныя ўласцівасці бялкоў: гідроліз, дэнатурацыя, каляровыя рэакцыі.
     Біялагічная роля бялкоў.

Тэма 9. Абагульненне і сістэматызацыя ведаў па арганічнай хіміі (2 гадзіны)

     Класіфікацыя арганічных рэчываў.
     Узаемасувязь паміж арганічнымі злучэннямі розных класаў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

    Вучні павінны:
    даваць азначэнні паняццям: атам, малекула, атамная арбіталь, энергетычны ўзровень і энергетычны падузровень, s-, р-арбіталі, электронная канфігурацыя атама; кавалентная сувязь: палярная і непалярная, адзінарная і кратная (двайная, трайная), сігма-сувязь, пі-сувязь, спалучаная; пептыдная, вадародная; даўжыня сувязі, валентны вугал; хімічная формула (агульная класа, малекулярная, структурная, эмпірычная); ізамер, ізамерыя (прасторавая цыс-транс, структурная); арганічная хімія; арганічныя злучэнні (азотзмяшчальныя: аміны, амінакіслоты, бялкі; высокамалекулярныя: натуральныя і сінтэтычныя; кіслародзмяшчальныя: альдэгіды, тлушчы, карбонавыя кіслоты, складаныя эфіры, спірты, вугляводы, фенолы; вуглевадароды: насычаныя, ненасычаныя, цыклічныя, араматычныя); гамалогія, гамолаг, гамалагічная рознасць; група (альдэгідная, алкільная; амінагрупа; гідраксільная, карбаксільная, нітрагрупа, пептыдная, вуглевадародная); класіфікацыя арганічных злучэнняў; малекула (састаў, будова хімічная і прасторавая); наменклатура ІЮПАК, трывіяльныя назвы арганічных злучэнняў; пептыд; палімер, манамер, ступень полімерызацыі, структурнае звяно; хімічныя рэакцыі арганічных злучэнняў (браджэння, галагенавання, гідрагалагенавання, гідратацыі, гідрыравання, гідролізу, дэгідратацыі, дэгідрыравання, дэгідрагалагенавання, замяшчэння, ізамерызацыі, каталітычныя, якасныя, нітравання, акіслення, адшчаплення, полімерызацыі, полікандэнсацыі, далучэння, этэрыфікацыі);
     умець:
- называць асноўныя палажэнні тэорыі хімічнай будовы арганічных рэчываў; алкільныя групы; якасныя рэакцыі на вывучаныя арганічныя рэчывы; агульныя формулы арганічных злучэнняў розных класаў; азначэнні класаў арганічных злучэнняў; арганічныя злучэнні па наменклатуры ІЮПАК і трывіяльнымі назвамі; галіны практычнага выкарыстання арганічных рэчываў і вырабаў з іх; састаў і будову арганічных злучэнняў розных класаў, спосабы атрымання арганічных рэчываў розных класаў, валокнаў, пластмас, каўчукаў; тып хімічнай рэакцыі; умовы працякання рэакцый; функцыянальныя групы; характар змянення фізічных уласцівасцей рэчываў у гамалагічным радзе і прычыну іх змянення; хімічныя ўласцівасці індывідуальнага рэчыва пэўнага класа;
- вызначаць прыналежнасць арганічнага злучэння да пэўнага класа па структурнай формуле; прасторавую будову малекул; тыпы хімічных рэакцый арганічных злучэнняў па ўраўненнях; арганічныя рэчывы (эксперыментальна па якасных рэакцыях);
- адрозніваць гамолагі; ізамеры; малекулярныя, структурныя і шкілетныя формулы арганічных злучэнняў; тыпы хімічных рэакцый арганічных злучэнняў па ўраўненнях і схемах;
- ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці:
- састаўляць формулы электронных канфігурацый і схемы запаўнення электронамі атамных арбіталей атамаў элементаў першых двух перыядаў; формулу арганічнага злучэння (малекулярную, структурную, шкілетную – для вуглевадародаў, скарочаную структурную); мадэлі малекул; структурныя формулы арганічных злучэнняў па іх назвах; схемы, якія адлюстроўваюць узаемасувязь паміж арганічнымі рэчывамі розных класаў; ураўненні рэакцый, якія адлюстроўваюць хімічныя ўласцівасці вывучаных рэчываў і спосабы іх атрымання;
- характарызаваць спосабы атрымання арганічных рэчываў; будову рэчываў; тып хімічнай сувязі; фізічныя ўласцівасці арганічных злучэнняў пэўнага класа; хімічныя ўласцівасці арганічных злучэнняў пэўнага класа; утварэнне адзінарнай, двайной, трайной хімічнай сувязі;
- тлумачыць узаемасувязь паміж саставам, будовай і ўласцівасцямі арганічных рэчываў; узаемасувязь арганічных злучэнняў розных класаў; прычыны разнастайнасці арганічных рэчываў; прычыны праяўлення арганічнымі злучэннямі амфатэрных уласцівасцей; прычыны падабенства хімічных уласцівасцей арганічных злучэнняў аднаго класа; прасторавую будову малекул вуглевадародаў з пазіцыі гібрыдызацыі атамных арбіталей; хімічныя ўласцівасці арганічных злучэнняў з пазіцыі тэорыі хімічнай будовы;
- аналізаваць вынікі лабараторных доследаў, практычных работ; вучэбную інфармацыю;
прымяняць вывучаныя паняцці і законы пры характарыстыцы саставу і ўласцівасцей рэчываў, хімічных рэакцый, спосабаў атрымання рэчываў, рашэнні разліковых задач; правілы бяспечных паводзін пры абыходжанні з рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем і прыборамі;
- абыходзіцца з рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем, прыборамі;
- праводзіць матэматычныя вылічэнні пры рашэнні разліковых задач; хімічны эксперымент; мадэліраванне малекул арганічных злучэнняў;
- карыстацца падручнікам; інструкцыяй па правілах бяспечных паводзін у хімічным кабінеце; інструкцыяй пры выкананні хімічнага эксперымента.